Op Radio 1: Bureau Buitenland – “De middelbare Duitser is blij met zijn leven”

[Spreker 1]
Overvolle klassen, docenten die uitvallen met burn-out klachten. Het zijn de verhalen die in Nederland maar al te bekend zijn. Maar ook in Duitsland kampen ze met een enorm lerarentekort.

Door het hele land ontbreken er op dit moment duizenden docenten. En de verwachting is dat het probleem de komende jaren nog veel groter wordt. Hoe dat komt, bespreek ik met Ulrike Nagel, Duitslanddeskundige, en met Marion Veeman, muziekleerares in Duitsland.

Marion, goedemiddag. Allereerst wil ik bij jou even beginnen. Je bent zelf Nederlands, woont al 17 jaar in Duitsland, geeft muziekles op een middelbare school in Kleef, dat is vlak over de grens bij Nijmegen.

Kun je allereerst vertellen hoe jij het merkt bij jou op school, dat er een lerarentekort is? Ja, goedemiddag. Ja, daar geef ik graag een antwoord op.

Wij hebben uitval in de klassen, we hebben leraren te weinig. En het probleem in Duitsland is ook dat wij bijvoorbeeld hier in het grensgebied wonen en er heel veel leraren zijn die in Düsseldorf zijn, of in Keulen, opgeleid zijn, die geen zin hebben om naar het grensgebied te komen. Ik denk dat de salarissen dan te laag zijn, en de mogelijkheden hier te weinig voor ze, en je ziet dat ze wegblijven.

En dat maakt het ook dat schoolleren niet, als ze verder gaan studeren, als leraar willen opgeleid worden. Het wordt niet aantrekkelijk gemaakt op die manier. En je zegt duidelijk dat je een groot verschil ziet tussen de stad en de regio's buiten de steden.

Kun je uitleggen op wat voor manier de leerlingen daaronder te lijden hebben? Hoe erg drukt dit op het onderwijs dat ze momenteel krijgen? Nou ja, je hebt heel veel uitval, dus lessen vallen uit.

Maar je hebt ook, bij ons op school is het zo, je doet bijvoorbeeld gymnasium, VWO, en daarin kies je vakkenpakket. En je hebt dan niet de vakken zoals in Nederland, dat je het hele pakket doet. Maar je kiest bijvoorbeeld wiskunde, economie en een paar andere vakken.

Als op dat moment op onze school niet de leraar daarvoor is, moet je naar een andere school. Dus als jij een bepaald pakket wil hebben, is niet voorhanden op de ene school, moet je gaan wisselen. Wij zitten bijvoorbeeld op gezangschoolen, dat is een soort waar MAVO, HAVO en VWO is.

Dus als je HAVO hebt gedaan, je gaat bij ons op school naar het VWO, je wilt dan je vakken hebben en dat gaat niet, kan je alsnog van school wisselen. Dat is niet prettig. Nee zeker, dat zijn echt behoorlijke consequenties.

Urieke, hoe groot is dit probleem als we een beetje uitzoomen in heel Duitsland? Ja die cijfers verschillen, je zei net duizenden, het zijn er eigenlijk tienduizenden. Er is een wetenschappelijk instituut van het ministerie, die gaan uit van rond de twaalfduizend.

Maar er is ook een verband van leraren, die zeggen nou het zijn er wel veertigduizend. En ze vrezen dat het op gaat lopen de komende tien jaar eigenlijk naar tachtigduizend. Dus dat probleem is behoorlijk groot.

En wat zijn de belangrijkste oorzaken? Herken je veel van wat Marion zegt over redenen voor leraren of toekomstig leraren, om niet meer dit vak in te stappen bijvoorbeeld? Ja de precieze redenen is altijd een beetje lastig voor de leraren zelf.

Een van de redenen waarom het er te weinig zijn, is dat er heel veel leraren met pensioen gaan. Dat zijn zeg maar de overal cijfers over het hele land. Maar dat heeft eigenlijk heel veel redenen.

Het zit hem ook in de opleiding. Sommigen willen geen leraar worden. Maar het zit hem ook aan de voorkant.

Want sommige deelstaten hebben helemaal niet zoveel studieplekken beschikbaar. Als er navraging is. Het is per deelstaat verschillend.

Daarom is het een duizend altijd lastig om het voor het hele land meteen te verklaren. Maar sommige deelstaten hebben maar vijfhonderd studieplekken. Maar wel drieduizend mensen die willen studeren.

Dus dan kan je er maar vijfhonderd toelaten. Dus ze zetten zelf ook wel een wat restricties op. En er zijn bijvoorbeeld ook bondslanden die hebben een nummerus clausus.

Dat is iets wat de Nederland bijna niet meer kennen. Dan moet je echt hele hoge cijfers halen wil je aangenomen worden. En dan kom je daar niet doorheen.

Dat is ook een reden. En in Nederland zetten ze heel erg in op zij-instromers. Mensen die een hele andere opleiding hebben gedaan.

Maar dan geprobeerd wordt aan hen te vragen. Wil je niet toch het onderwijs in? Zie je dat in Duitsland ook?

Ja, dat gebeurt nu al heel veel. Dat gebeurt de afgelopen jaren veel. Berlijn is er een voorbeeld van.

18 jaar lang waren daar de docenten geen ambtenaren. Het grote voordeel van docenten in Duitsland... is dat ze volgens mij met het salaris wat minder problemen hebben.

Omdat ze best wel hoog al beginnen. En je kunt als ambtenaar meteen werken. Dus je hebt een ontzettend goed pensioen.

Goede voorzieningen. Je kan eigenlijk niet ontslagen worden. Berlijn had dat heel lang niet.

En was dus al eerder aangewezen op zij-instromers. En hebben het om die reden ook weer ingevoerd. Omdat al die docenten wegliepen naar andere deelstaten.

Dus die zij-instromers zijn in Berlijn... bijvoorbeeld is nu al een tweederde van de docenten... die nu begonnen zijn, zijn zij-instromers.

Dus dat zijn enorm veel. Daar wordt enorm op ingezet. Maar Jan, hoe is het voor jou als Nederlandse?

Want dat kan misschien ook een oplossing zijn. Dat je als Duitsland om je heen gaat kijken naar andere EU-landen. Mensen die heel goed Duits spreken.

En denken, ik wil gewoon daar les gaan geven. Was het voor jou moeilijk om volwaardig docent te worden? Op zich niet.

Mijn schooldirecteur heeft mij gevraagd. Ik ben zelf ook moeder van zeven kinderen. En mijn kinderen waren op deze school.

Dus toen kwamen we natuurlijk in gesprek. En hij kende me. En vroeg of ik leraar wilde worden.

Op zich gaat dat ook prima. Maar je merkt wel dat het lastiger is... om vanuit Nederland hier les te geven.

In verband met je contract. Met de voorzieningen. Hoe dat allemaal werkt.

De toelatingen zijn niet zo makkelijk. Het lijkt allemaal heel makkelijk. Maar het wordt niet zo makkelijk gemaakt.

Dus dat is een probleem. Ja, je ziet daar... In de horeca denk je dat de Duitse bureaucratie...

is berucht. Voor alles moet je een formulier invullen ongeveer. Dat zou ook niet helpen wellicht.

Zeker niet. Sowieso is het een ander opleidingstraject. In Duitsland moet je echt naar de universiteit.

Maakt niet uit wat voor docent je wilt worden. En je moet twee vakken studeren. Dat willen ze nu vergemakkelijker.

Ze denken er nu over na om van twee vakken naar één vak te gaan. Maar dat is ook meteen een van de redenen... ze denken erover na.

Het duurt jaren. Alles duurt in Duitsland jaren. We hebben het zelf ook meegemaakt.

Mijn kinderen hebben in Berlijn op school gezeten jarenlang. Elke kleine verandering op die school duurde jaren. En daarom haken bijvoorbeeld jonge collega's ook af.

Een hele goede docent van mijn dochter die jong was. Dat was haar eerste klas. Ze was 27 toen ze begon.

Vier jaar later is ze eruit gestapt... omdat ze met die openbare school... en de hiërarchie met de directie...

de directie bepaalt dan nog heel vaak hoe het gaat. In het geval van Marjon klinkt dat al best goed. Want op wat kleinere plaatsen zal het wat makkelijker zijn.

Berlijn is ook berucht voor nog wat extra bureaucratie. Is het heel lastig om ook die nieuwe aanwas, die nieuwe ideeën... dat verse mensen die echt zin erin hebben...

die worden daardoor eigenlijk het vak wel weer uitgestuurd. Het is daarom niet verwonderlijk, denk ik... dat de Duitse minister van Onderwijs, Bettina Stark-Watzinger...

sprak van een crisis in het onderwijs. Ja, ook Berlijn is er dus wel van doordrongen... dat het echt een groot probleem is.

We hebben geconstateerd dat er heel wat mensen tekortkomen... en waarom het dus vrij onantrekkelijk is... om in het onderwijs te gaan werken in Duitsland.

Hoe wil de regering dit gaan oplossen? Nou, door bijvoorbeeld die twee vakken terug te brengen naar één. Dan de zijinstromers nog meer.

Maar wat er ook in staat, is wel ook een beetje heel erg algemeen. Ze willen het beroep bijvoorbeeld aantrekkelijker maken in de maatschappij. Ja, dat lijkt me best lastig.

Nederland zit natuurlijk altijd met hetzelfde probleem... van hoe maak je dit vak aantrekkelijker. De salarissen zitten er in Duitsland dus niet eens zo heel erg veel in.

Want je kunt er best veel mee verdienen. Maar bijvoorbeeld ook internationale diploma's makkelijker herkennen. En het duurt ook best wel lang als je die twee studievakken hebt gevolgd...

of als je die twee studies hebt gedaan. Daarna komt er nog een revendariaat. Dus het duurt ook best wel lang voordat je in de praktijk aan de slag gaat.

Dat is ook wat later dan Nederlandse docenten starten. Dus we willen proberen dat deelstaten wat meer gaan samenwerken. En ook van deeltijd naar voltijd gaan.

Maar dan kom je weer die werkdruk tegen. Want heel veel docenten moeten ook administratieve taken overnemen... of bestuurlijke taken.

En dan zit je dus al krap in de tijd met grote klassen. Er zitten ook niet altijd andere mensen nog op de klas. Zoals in Nederland heb je wel vaker twee mentoren...

of nog een klassenassistent. Vanuit Berlijn ken ik dat zelf niet. Het zou best kunnen dat andere deelstaten dat ook hebben.

En de deelstaten hebben ook weer hun eigen maatregelen. Bijeren bijvoorbeeld.

[Spreker 2]
Dat lijkt me ook zo ingewikkeld.

[Spreker 1]
Elke deelstaat kan zijn onderwijsbeleid zelf bepalen. Dus dan heb je een regering in Berlijn... en die wil dus iets landelijk proberen te veranderen.

Maar dan zal toch elke deelstaat zeggen... ja, sorry, we willen het wel op onze eigen manier oplossen. Sterker nog, het is gewoon zo verankerd.

Het is de bedoeling dat elke deelstaat het zelf oplost. Zij hebben hun eigen budgetten. Zij moeten kijken welke geld gaat waar naartoe.

En zo maken ze ook die beslissingen. Bijeren bijvoorbeeld, als je daar naar het platteland gaat... dus dat is misschien een idee voor Noorder- en West-Valen...

krijg je een soort 3000 euro bonus... alleen maar omdat je dan naar het platteland gaat. Of de deelstaat zegt, we betalen jouw verhuizing.

Dus dan is er een veel grotere tegemoetkoming... van kom maar, kom maar, we willen je hebben. In Berlijn en Brandenburg...

de deelstaat die om Berlijn heen ligt... gebeurde een beetje hetzelfde... omdat je in Berlijn geen ambtenarenstatus meer had.

Trokken al die docenten naar de omliggende deelstaat. Nou, over dat soort dingen proberen ze natuurlijk... wat meer afspraken te maken.

Marjan, wat zie jij als een oplossing? Wat zou, denk jij, het werk in het Duitse onderwijs... aantrekkelijker kunnen maken?

Zou het inderdaad die financiële prikkel kunnen zijn... om mensen op die manier uit de steden weg te lokken... naar wat meer buitengelegen gebieden?

Dat zou het kunnen zijn, ja. Maar ik denk ook... het hangt natuurlijk niet alleen met de scholen.

Het is ook de omgeving waar je terechtkomt. Hoe bouw je daar weer vrienden op? Hoe zijn die dorpen opgebouwd en die steden?

Dat moet ook aantrekkelijker gemaakt worden. Ja, ik denk... wat mij al heel erg inderdaad opvalt...

het strengen, het... Ja, het werkt allemaal een beetje tegen elkaar. Ik zou het zo niet weten, de oplossing, heel eerlijk gezegd.

Ervaar je zelf die werkdruk als heel heftig, Marjon? Ja, ik vind de werkdruk... is hoog.

Je hebt inderdaad heel veel vergaderingen... administratieve romslompij. Ik ben zelf ook vol tijd.

Ik ben begonnen met 12 uur, toen ging ik naar 18 uur. Toen werd het vol tijd. En ik merk dat ik de hele dag op school ben.

Tot s'avonds. En s'avonds ook nog vergaderingen heb. En vooral mensen met jonge kinderen...

is dat een hele grote belasting. Ja, het is een ontzettend zware baan. Ja, het is een zware baan.

Ja, en er is nog heel wat nodig om dit probleem op te lossen. Dat is wel duidelijk. Tienduizenden leraren, dus tekort in Duitsland.

Ik sprak daarover met Urike Nagel, Duitslandkenner... en docent Marion Veeman. Veel dank beiden.