Langbroek – Het gaat niet goed met het Natura2000-gebied bij Overlangbroek. “Als we niet snel ingrijpen, dan blijft er niets van over”, zegt ecoloog Wim Verheugt. Hij schreef samen met een Utrechtse collega-ecoloog een rapport over het essenhakhoutbos vlak bij de Utrechtse Heuvelrug.
Item voor TV (RTV Utrecht), foto’s en tekst door Ulrike Nagel.
“Kijk, hier groeien normaal gesproken bijzondere mossen. Nu zijn er alleen maar bramen, die overwoekeren alles.” Bij elk sprietje, bij elke boom stopt Wim Verheugt. Hij is fervent vogelaar, maar vooral ecoloog. Acht jaar geleden keerde hij terug naar de regio, na omzwervingen over de hele wereld. Verheugt blikt terug op een lange internationale carrière. Volgens zijn biografie is hij ‘specialist in energy and agriculture transitions’. Hij begeleidde Chinese delegaties om duidelijk te maken dat ze hun bossen beter moeten onderhouden, reisde als adviseur met Nederlandse politici en woonde in Nepal, Indonesië en Engeland.
Nu bekommert hij zich om zijn directe omgeving, in de werkgroep Krommerijn-Corridor die zich inzet voor “de bescherming, het herstel en de versterking van het cultuurhistorisch landschap”. In die hoedanigheid schreef hij het rapport dat afgelopen zomer uitkwam.
Duur onderhoud
“Kijk”, zegt Verheugt, lopend langs het hek van het essenhakhoutbos. “Deze afzetting heeft Staatsbosbeheer hier goed neergezet, zo kunnen de herten niet aan de bomen zitten.” Maar hij somt vooral op wat er niet goed gaat. “Het liefst wil de provincie af van het onderhoud van dit essenhakhoutbos. Want het kost veel geld. Alleen gaat dat niet zomaar, want we hebben binnen de EU afgesproken dat we dit stuk natuur beschermen en in stand houden.”
In 2004 wees Nederland de natuurgebieden aan die binnen de EU beschermd moeten worden. Dit essenhakhoutbos kwam op de lijst. “Je hebt hier essen, elzen en op de stoven van de bomen groeien bijzondere mossen die zeer zeldzaam zijn. En paddenstoelen. Essenhakhout werd vroeger voor van alles gebruikt, als hout voor hakbijlen, schoppen en wielen voor koetsen bijvoorbeeld. Het is eeuwenoud, 900 jaar geleden begonnen de bisschoppen het land hier in de regio al te ontginnen.”
De provincie zegt helemaal niet van het essenhakhoutbos af te willen, zegt een woordvoerder. De provincie beaamt het bijzondere karakter van het bos maar is het niet eens met de bevindingen van Verheugt. “Dit essenhakhout op voedselrijke kleigronden vormt een in Europees opzicht zeldzaam bostype”, aldus de woordvoerder. Dat Natura2000-status is dan ook terecht vindt de provincie. Voor het onderhoud is voldoende geld beschikbaar, ook al is het relatief duur.
Kaartenhuis dat in elkaar stort
Ook Wim Verheugt vindt het terecht dat het bos op de lijst voor Natura2000-gebieden is gekomen. “Dit landschap hebben we met z’n allen opgebouwd. Nederland heeft gemaakte natuur, maar die gemaakte natuur is toch wel weer bijzonder. Je kunt je afvragen waarom mos belangrijk is, maar waarom is de mens belangrijk? Ieder wezen, iedere soort heeft een intrinsieke waarde. En alles is met elkaar verbonden. Als je iets uit dat systeem haalt, stort het misschien als een kaartenhuis in elkaar.”
Te veel stikstof en te weinig water zijn een bedreiging voor de bomen hier. Verheugt wijst een sloot aan tussen de bomen. “Dit moet eigenlijk onder water staan, permanent. En niet zomaar, maar voor een lange tijd. Het is hier veel te droog omdat de boeren in de omgeving een laag waterpeil nodig hebben om met hun machines te kunnen rijden. Maar de planten hebben dus veel meer water nodig.” Hij wijst op het waterpeil van een stuw. “Die is dus veel te laag. Maar hiernaast loopt meteen een scheisloot, want hier zit een landbouwer en dit is al agrarisch peil.”
Dilemma: natuur of boer?
Het raakt meteen het dilemma dat schuil gaat achter de stikstofkwestie. Wat krijgt voorrang, de natuur of de boer? Wim Verheugt ziet dat dilemma ook. “Ik zit als vogelaar regelmatig met boeren om tafel. En dat trek ik me heel erg aan, want ze zijn kwetsbaar. Alleen krijgen ze dus van de provincie al jarenlang het verkeerde verhaal. Sinds dit gebied is aangewezen in 2004 had de provincie al met de boeren om tafel kunnen gaan om te bespreken hoe ze minder extensief kunnen boeren, zodat ze naast dit Natura2000 gebied kunnen blijven boeren. Zelfs LTO weet dat er naast een Natura2000-gebied geen intensieve veehouderij meer past.”
Daarnaast verwijt hij de provincie dat ze het bos hier niet op de juiste wijze beheren. “Er zijn lindes tussen de bomen geplaatst bijvoorbeeld, maar als je gaat sleutelen in een Natura2000-gebied, dan ben je in overtreding. Het is geen botanische tuin, je moet het in stand houden zoals het in de afspraken is vastgelegd.”
Laag waterpeil
Volgens de provincie zijn er goede redenen voor het planten van andere bomen in dit gebied. Door de essentaksterfte is het bladerdak namelijk aanzienlijk verdund. “Het plaatsen van boomsoorten die niet vatbaar zijn voor de essentaksterfte helpt met het dichten van het bladerdak. Daardoor overwoekeren de hakhoutstoven minder snel. Door andere boomsoorten aan te planten kan het systeem robuuster worden gemaakt en de hakhoutstoven hopelijk worden behouden”, aldus de provincie.
Dat het lage waterpeil in de omgeving een probleem is, beaamt de provincie. Door de toegenomen droogte de afgelopen jaren daalt de grondwaterstand van het gehele gebied. Al eerder is geprobeerd het waterpeil hier te verhogen, maar dat leidde tot weerstand. In 2019 probeerde de provincie om ook het waterpeil in het omliggende gebied te verhogen, maar die beslissing sneuvelde in een hoger beroep bij de Raad van State.
Provincie gaat opnieuw om tafel met de boeren
Wat de boeren betreft, weet ook de provincie dat er gepraat moet worden en daar zijn ze ook al mee begonnen. “Als provincie moeten we concrete plannen maken om de stikstofdoelen van het kabinet waar te maken. Maar die slag kunnen we alleen mét de boeren maken.” De afgelopen week werd duidelijk dat de regelingen om boeren uit te kopen ruimhartiger worden, piekbelasters worden benaderd met de vraag of ze vrijwillig willen stoppen of delen van hun bedrijf willen verplaatsen. Zo wil de overheid de stikstofuitstoot terug dringen zodat de natuur kan herstellen.
Wim Verheugt vindt dat het onderhoud van het essenhakhoutbos snel moet verbeteren. Volgens hem zijn bijvoorbeeld al veel minder vogelsoorten te zien en te horen in de omgeving. “We hebben het hier over een kwetsbaar ecosysteem dat al jaren verloedert. Willens en wetens gaan hier dingen mis.”
